Gevaren identificeren en risico’s beoordelen

Het identificeren van gevaren en beoordelen van risico’s vormt het hart van ISO 45001 . De Nederlandse Arbeidsinspectie  houdt toezicht op de wettelijke Arbowet . Zonder goed inzicht in wat er mis kan gaan, kun je geen effectieve maatregelen nemen. Op deze pagina leggen we uit hoe je dit systematisch aanpakt.

Het verschil tussen gevaren en risico’s

Deze termen worden vaak door elkaar gebruikt, maar ze betekenen iets anders.

Een gevaar is een bron, situatie of handeling die potentieel kan leiden tot letsel of ziekte. Het is de oorzaak. Een machine met bewegende delen is een gevaar. Een natte vloer is een gevaar. Werkdruk is een gevaar.

Een risico is de combinatie van de waarschijnlijkheid dat het gevaar tot schade leidt en de ernst van die schade. Het is de inschatting. Hoe groot is de kans dat iemand in de machine grijpt? En wat zijn dan de gevolgen?

Door gevaren te identificeren krijg je zicht op wat er mis kan gaan. Door risico’s te beoordelen bepaal je waar je prioriteit aan geeft.

Stap 1: Breng je werkzaamheden in kaart

Begin met een overzicht van alle activiteiten in je organisatie. Denk breed, niet alleen aan de kerntaken maar ook aan ondersteunende werkzaamheden.

Voor een productiebedrijf omvat dit bijvoorbeeld het ontvangen en opslaan van materialen, het bedienen van machines, assemblage en verpakking, intern transport met heftrucks, onderhoud en schoonmaak, en kantoorwerkzaamheden.

Vergeet ook niet-routinematige activiteiten. Wat gebeurt er bij storingen? Bij onderhoudsstops? Bij noodsituaties? Deze situaties brengen vaak andere gevaren met zich mee dan het dagelijkse werk.

Stap 2: Identificeer de gevaren

Per activiteit vraag je af: wat kan hier misgaan? Welke bronnen van letsel of ziekte zijn aanwezig?

Categorieën van gevaren

De norm noemt verschillende categorieën die je moet overwegen.

Fysieke gevaren zijn de meest zichtbare. Denk aan machines met bewegende delen, werken op hoogte, elektrische installaties, geluid en trillingen, extreme temperaturen, en struikel- en valgevaar.

Chemische gevaren ontstaan door blootstelling aan stoffen. Dit kunnen gevaarlijke stoffen zijn zoals oplosmiddelen en zuren, maar ook stof, dampen en gassen. Check de veiligheidsinformatiebladen van de stoffen die je gebruikt.

Biologische gevaren zijn relevant in specifieke sectoren. Denk aan ziekteverwekkers in de zorg, schimmels bij vochtproblemen, of besmettingsgevaar bij afvalverwerking.

Ergonomische gevaren gaan over de belasting van het lichaam. Tillen, duwen en trekken, langdurig staan of zitten, beeldschermwerk, en repeterende bewegingen kunnen leiden tot klachten aan het bewegingsapparaat.

Psychosociale gevaren worden vaak vergeten maar zijn even reëel. Werkdruk, agressie en geweld, pesten, ongewenste omgangsvormen, en gebrek aan autonomie kunnen leiden tot stress en burn-out.

Bronnen voor identificatie

Je kunt gevaren op verschillende manieren identificeren. Loop rond op de werkplek en observeer. Praat met medewerkers, zij kennen de risico’s van hun werk het beste. Analyseer incidenten en bijna-ongevallen uit het verleden. Bekijk branche-informatie en arbocatalogi. Raadpleeg leveranciersinformatie en handleidingen.

Werknemersparticipatie is hier cruciaal. De mensen die het werk doen, weten waar de knelpunten zitten. Betrek hen actief bij de identificatie.

Stap 3: Beoordeel de risico’s

Niet alle gevaren zijn even urgent. Je beoordeelt per gevaar hoe groot het risico is, zodat je kunt prioriteren.

Risicomatrix

Een gangbare methode is de risicomatrix. Je scoort elk gevaar op waarschijnlijkheid en ernst, en vermenigvuldigt deze scores.

Waarschijnlijkheid: Hoe vaak kan dit misgaan?

• 1 = Zeer onwaarschijnlijk (minder dan eens per 10 jaar)
• 2 = Onwaarschijnlijk (eens per 1-10 jaar)
• 3 = Mogelijk (eens per jaar)
• 4 = Waarschijnlijk (maandelijks)
• 5 = Zeer waarschijnlijk (wekelijks of vaker)

Ernst: Wat zijn de gevolgen als het misgaat?

• 1 = Verwaarloosbaar (geen letsel of licht ongemak)
• 2 = Licht (EHBO-letsel, kort verzuim)
• 3 = Matig (medische behandeling nodig, weken verzuim)
• 4 = Ernstig (blijvend letsel, maanden verzuim)
• 5 = Zeer ernstig (overlijden of permanente invaliditeit)

Risicoscore = Waarschijnlijkheid × Ernst

Voorbeeld risicobeoordeling

Stap 4: Bepaal beheersmaatregelen

Voor risico’s die niet acceptabel zijn, bepaal je maatregelen. ISO 45001 schrijft een hiërarchie van beheersmaatregelen voor. Je begint bovenaan en gaat pas naar beneden als hogere niveaus niet haalbaar zijn.

De hiërarchie van beheersmaatregelen

1. Eliminatie - Verwijder het gevaar volledig. Schaf een gevaarlijke machine af. Stop met het gebruik van een gevaarlijke stof. Dit is de meest effectieve maatregel.

2. Substitutie - Vervang door iets minder gevaarlijks. Gebruik een minder giftige stof. Vervang handmatig tillen door een tillift.

3. Technische maatregelen - Isoleer mensen van het gevaar. Plaats afschermingen rond machines. Installeer afzuiging. Breng leuningen aan bij trappen.

4. Administratieve maatregelen - Verander hoe het werk wordt gedaan. Roteer taken om eenzijdige belasting te voorkomen. Beperk de blootstellingsduur. Geef training en instructies.

5. Persoonlijke beschermingsmiddelen - Bescherm de individuele werknemer. Veiligheidsbrillen, gehoorbescherming, veiligheidsschoenen. Dit is de laatste verdedigingslinie, niet de eerste.

Stap 5: Documenteer in een register

Je legt de gevaren, risico’s en maatregelen vast in een register. Dit register bevat per gevaar de omschrijving, de locatie of activiteit waar het voorkomt, de risicobeoordeling met scores, de beheersmaatregelen die zijn genomen, en de restrisico’s na maatregelen.

Het register is geen statisch document. Je werkt het bij als er iets verandert: nieuwe machines, andere werkprocessen, incidenten die nieuwe inzichten geven.

Voorbeelden per werkplek

Productiehal

Typische gevaren in een productieomgeving zijn beknelling en snijgevaar bij machines, aanrijdgevaar door intern transport, blootstelling aan geluid bij lawaaiige processen, fysieke belasting bij tillen en dragen, en blootstelling aan stoffen bij lassen of lijmen.

De focus ligt op machinebeveiliging, verkeersscheiding, gehoorbescherming en ergonomische hulpmiddelen.

Kantoor

Ook een kantoor heeft gevaren, al zijn ze minder zichtbaar. Beeldschermwerk kan leiden tot RSI en oogklachten. Langdurig zitten leidt tot rugklachten. Werkdruk en gebrek aan autonomie kunnen stress veroorzaken. Struikelgevaar door kabels of losse spullen komt voor.

De focus ligt op ergonomische werkplekken, voldoende pauzes en aandacht voor psychosociale arbeidsbelasting.

Bouwplaats

Op een bouwplaats zijn de risico’s divers en veranderlijk. Vallen van hoogte is een van de grootste risico’s. Daarnaast zijn er gevaren door vallende voorwerpen, graafwerkzaamheden, elektrisch gereedschap, weer en klimaat, en verkeer van machines en voertuigen.

De focus ligt op valbeveiliging, helmen, coördinatie tussen partijen en goede instructie.

Kansen identificeren

ISO 45001 vraagt niet alleen om risico’s, maar ook om kansen. Kansen zijn mogelijkheden om de arbeidsveiligheid te verbeteren.

Voorbeelden van kansen zijn nieuwe technologie die gevaarlijk werk kan automatiseren, herinrichting van de werkplek die risico’s vermindert, verbeterde communicatie over veiligheid, en samenwerking met andere organisaties om van te leren.

Door actief naar kansen te zoeken, ga je verder dan alleen het beheersen van risico’s. Je werkt aan echte verbetering.

Periodieke herziening

De gevarenidentificatie en risicobeoordeling is geen eenmalige exercitie. Je herziet deze periodiek, bijvoorbeeld jaarlijks, en na specifieke gebeurtenissen.

Herzie na incidenten of bijna-ongevallen, bij wijzigingen in processen of machines, bij nieuwe werkzaamheden of locaties, bij veranderingen in wetgeving, en als medewerkers nieuwe risico’s signaleren.

De norm vraagt om een actueel overzicht. Plan periodieke reviews in en reageer op veranderingen.

Relatie met de RI&E

De gevarenidentificatie en risicobeoordeling voor ISO 45001 lijkt op de wettelijk verplichte RI&E. Er is veel overlap, maar ISO 45001 gaat op sommige punten verder.

Je kunt je bestaande RI&E gebruiken als basis voor ISO 45001. Zorg wel dat je de systematiek van de norm volgt en dat werknemers actief betrokken zijn bij het proces.

Volgende stap

Lees meer over werknemersparticipatie bij het identificeren van gevaren, of ga terug naar de eisen van de norm.